Làng cổ Thổ Hà

Thôn Thổ Hà thuộc xã Vân Hà, huyện Việt Yên, nằm cách Thủ đô Hà Nội chừng 48 km, cách trung tâm TP Bắc Giang khoảng 19 km và trải dài theo dòng sông Cầu thơ mộng. Nơi đây được coi là mảnh đất "địa linh nhân kiệt", nổi tiếng trong cả nước với làng gốm Thổ Hà, làng bánh tráng, làng quan họ cổ… nên làng thường được gọi là "làng đa nghề".

Bên cạnh đó, Thổ Hà còn nổi tiếng với những kiến trúc cổ kính từ nhà cửa đến cổng làng, khu giếng cổ đều được làm bằng gạch nung và sành đắp nổi không tráng men, đặc biệt nơi đây còn hiện hữu ngôi chùa cổ kính và ngôi đình bề thế - một kiệt tác của kiến trúc cổ truyền Việt Nam.

Nếu có dịp dạo quanh các đường làng, ngõ xóm ở Thổ Hà mới thấy sự độc đáo của làng cổ Thổ Hà: Những ngả đường hình xương cá, những tuyến đường, trục đường dải hình bàn cờ cổ xưa nối tiếp gắn mạch nhau, vẻ đẹp cổ kính nơi đây có nhiều nét giống làng cổ Đường Lâm (Hà Tây). Thổ Hà đẹp và hấp dẫn du khách không chỉ ở những bí quyết và đặc sản làng nghề mà còn thu hút khách du lịch ở sự cổ kính, với hệ thống cổng làng, cổng nhà đậm cổ. Cổng lớn nằm ở ngay đầu làng phía trước đình, bên tả là hồ nước rộng, bên hữu có cây đa hàng trăm năm tuổi, đây là những nét rất đặc trưng mang đậm dấu ấn văn hóa của cư dân đồng bằng Bắc Bộ với hình ảnh cổng làng, cây đa, bến nước, sân đình cùng với những vòm cổng, những khu miếu thờ, từ chỉ, đình, chùa, những ngôi nhà cổ hàng trăm năm tuổi vẫn hiện hữu và hằn in dấu vết thời gian.

Ngôi đình Thổ Hà được khởi dựng cách đây hơn 300 năm. Đình thờ thành hoàng là Lão Tử và tổ sư nghề gốm Đào Trí Tiến. Đình Thổ Hà là ngôi đình cổ thứ 2 ở Bắc Giang (sau đình Lỗ Hạnh là ngôi đình cổ được tạo dựng năm 1576), đình được xây dựng vào thời Lê Chính Hoà (1686). Đình có quy mô lớn, kết cấu kiến trúc tương đối hoàn chỉnh. Các mảng chạm khắc trên kiến trúc thể hiện phong cách thời Lê trung hưng rõ nét, độc đáo. Đề tài thể hiện trên các cấu kiện kiến trúc chủ yếu là "tứ linh", "tứ quý" hoa lá cách điệu, chim thú và con người. Con rồng ở đình Thổ Hà được chạm ở nhiều bộ phận: đầu dư, bẩy, kẻ, cốn, ván nong, câu đầu với các đề tài rồng ổ, rồng mẹ cõng rồng con, rồng vờn thiếu nữ… Ngoài các cấu kiện kiến trúc cổ, hiện đình còn lưu giữ được 9 tấm bia cổ, qua những thư tịch cổ, bia đá cổ đã là những minh chứng cho sự cổ kính của ngôi đình. Bởi vậy không ngẫu nhiên mà các nhà khoa học lại coi đình Thổ Hà là một bông hoa về nghệ thuật kiến trúc cổ Việt Nam. Năm 1962 đình Thổ Hà đã được Nhà nước xếp hạng là di tích lịch sử - văn hóa.


Văn chỉ làng Thổ Hà được xây dựng vào thế kỷ XVII (theo tấm bia còn lưu giữ thì được xây dựng vào năm Vĩnh Thịnh thứ 5, năm 1680) thờ Khổng Tử, Tứ Phối, 72 vị tiên hiền…, nơi đây được coi là cái nôi của nền học thức Thổ Hà. Đây cũng là địa điểm thu hút khá đông du khách đến tham quan, nhất là vào mùa thi cử, các sĩ tử đều đến đây thắp hương, lễ bái với tấm lòng thành kính. Năm 1994, Văn Chỉ được Nhà nước xếp hạng là di tích lịch sử - văn hóa.

Tại làng Thổ Hà, những vòm cổng, khu miếu thờ, ngôi đình, ngôi chùa, từ chỉ những ngôi nhà cổ hàng trăm năm vẫn còn hiện hữu và hằn in dấu vết thời gian. Một trong những ngôi nhà cổ còn được lưu giữ khá nguyên vẹn là ngôi nhà của anh Trịnh Quang Thanh, hiện gia đình anh vẫn sinh sống trong ngôi nhà ấy nhưng gian thờ chính giữa được dùng làm nhà thờ tổ họ (từ đường họ Trịnh Quang đời thứ 6). Ngôi nhà có bình đồ kiến trúc hình chữ nhị, gian thờ tự được làm theo kết cấu kiến trúc kiểu "chồng rường giá chiêng, con tiện", gồm 5 gian, 2 chái, gian ngoài làm theo kiểu "tiền kẻ, hậu bẩy", đường ra vào với hệ thống cửa bức bàn, tường ốp gỗ mít, xung quanh vỉa gạch hoặc trang trí bằng những bức khảm trai gỗ với các đề tài tứ linh, tứ quý và các điển tích cổ.

Đến hè, hoàng hôn buông xuống, ánh nắng vàng soi nghiêng, những vòm cổng, những ngôi nhà, ngôi chùa cùng ngôi đình cổ kính, những bức tường được đắp, xây bằng gốm nung được chiếu vào toát lên vẻ đẹp vàng, đỏ in dấu vết của thời gian. Vẻ đẹp cổ kính ở những khu kiến trúc cổ, làng cổ cùng với những món nghề in đậm hồn quê Thổ Hà đã và đang là một địa chỉ khá quen thuộc và hấp dẫn du khách trong và ngoài nước đến tham quan.